Nationaal Landschap Zuidwest Fryslân

kaartje Nationaal Landschap Zuidwest Fryslan 2

Uniek veelzijdig

Nergens in Nederland vind je zóveel landschappelijke variatie zó dichtbij elkaar als in Nationaal Landschap Zuidwest Fryslân. Een kust met kliffen, een kleigebied met middeleeuwse terpen en dijkjes, zeven pittoreske Elfstedenstadjes, weids boerenlandschap en het charmant glooiende Gaasterland waar bos, weide en water elkaar afwisselen.

‘Súdwesthoeke’ in de volksmond 

Nationaal Landschap Zuidwest Fryslân strekt zich uit vanaf de Afsluitdijk tot aan Lemmer en beslaat de volledige Friese IJsselmeerkust. Het gebied valt in twee gemeenten: Súdwest-Fryslân en De Fryske Marren. Veel Friezen noemen het ‘de Súdwesthoeke’.

hectare

Elfstedenstadjes

Landschapstypen

Bezoekerscentrum

Wat is een Nationaal Landschap?

Een Nationaal Landschap is een gebied in Nederland waarvan is aangegeven dat er zich een unieke combinatie van agrarisch gebied, natuur en cultuurhistorie bevindt. Er zijn er twintig in Nederland.

Het verhaal van

Nationaal Landschap Zuidwest Fryslân

800 voor Christus

Gevormd door ijs, wind en water

In de voorlaatste ijstijd worden de contouren van het huidige Zuidwest Fryslân gevormd. Vanuit Scandinavië trekt een enorme ijskap over Noord- en Midden-Nederland, waardoor het Gaasterlandse stuwwallandschap ontstaat. Maar het grootste deel van het landschap krijgt pas na de laatste ijstijd vorm. Zo zorgen inbraken van de zee – en de afzetting van klei daarbij – voor een heel nieuw kleilandschap met strandwallen en kwelders. En verder landinwaarts komt juist een grootschalig veenlandschap tot ontwikkeling.

800 voor – 850 na Christus

Fryslân terpenlân

Aan het begin van de ijzertijd, zo rond 700 voor Christus, wordt de Friese bevolking door oprukkend veen steeds verder uit het Gaasterlandse zand- en stuwwallandschap gedreven. Noordelijk van het immense veengebied ontstaat een gebied dat interessant is voor bewoning: Achter de strandwallen raken de kwelders steeds hoger opgeslibd waardoor ze met vloed boven water blijven liggen. De rijke en goed te bewerken kweldergrond blijkt ideaal voor veeteelt en akkerbouw, en dus gaan er mensen wonen. Het is de vooravond van een welvarende periode uit de Friese geschiedenis. Een periode waarin de Friezen hun beroemde terpen bouwen.

Westhem kerkje
Workum kerktoren De Grote of Sint-Gertrudiskerk
850 – 1150

Huidig Fryslân krijgt vorm

In de 8e en 9e eeuw breekt een nieuwe tijd aan in Friesland. Nog altijd is het terpengebied het kloppende hart van de provincie. Toch verandert er veel. Na de slag aan de Boorne in 734 wordt het Friesland tussen de Lauwers en het Vlie aan de Frankische overheersing onderworpen. In het spoor van de Franken volgen de missionarissen met de kerstening.

Tegelijkertijd leven de terpbewoners in het Friese kustgebied samen met de zee. Dat verandert als de eerste dijken worden aangelegd. Een ander fenomeen is het ontstaan van handelsplaatsen. Maar misschien wel het belangrijkst in deze periode is de ingebruikname van de hoogveengebieden ten zuiden van Sneek, Abbega, Tjerkwerd en Exmorra, de veengebieden die vanuit de rivier de Boarn worden gekoloniseerd en die rondom de Gaasterlandse stuwwallen (Zuidergo). Een grootschalige ontginningsgolf die het landschap tot de dag van vandaag heeft getekend.
veen- en merengebied friesland
1150 – 1550

Ordening en strijd

Tussen 1150 en 1550 worden de hoofdstructuren van het Zuidwest-Friese landschap definitief. De agrarische veenontginningen hebben hun grens bereikt en worden afgerond. Door de dalende bodem wordt het steeds moeilijker om het Friese veengebied te ontwateren. Om droge voeten te houden komt er een netwerk van kanalen, vaarten, wijken en zijlen. Ook veel van de Friese meren ontstaan in deze tijd. Door het aanleggen van zeedijken en binnendijken krijgt de mens steeds meer grip op het landschap. De zeearmen van de Marne en de Middelzee worden bedijkt en ingepolderd en steeds meer gebieden worden beschermd door een ringdijk. De macht van de steden neemt toe en op strategische plaatsen in het landschap verschijnen versterkte woonhuizen: staten en stinzen.

1550 – 1800

Voortvarend en welvarend

De periode tussen 1550 en 1800 is voor heel Nederland een dynamische periode. De welvaart tijdens de 17e eeuw – de Gouden Eeuw – is ook in Zuidwest Fryslân merkbaar. Daartegenover staat de zware crisis tussen 1650 en 1750. Fryslân maakt in deze periode deel uit van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en krijgt de politieke macht in eigen handen. De drie kwartieren, Westergo, Oostergo en Zevenwouden, zijn onderverdeeld in grietenijen. Aan het hoofd van elke grietenij staat een grietman die zorgt voor het lokale bestuur. Dorpen en steden beginnen te groeien en de vraag naar natuurlijke hulpbronnen stijgt voortdurend. Het is ook de periode van de Reformatie. Tijdens deze periode verandert het landschap ingrijpend.

workum gevel
1800 – 1900

Landbouw, straatwegen en spoorlijnen

De 19e eeuw is een bewogen periode in de landschapsgeschiedenis van Zuidwest Fryslân. Door de economische en technologische ontwikkelingen verandert de Friese leefomgeving ingrijpend. De grillige lijnen van de oude cultuurlandschappen staan in sterk contrast met de nieuwe kaarsrechte transportaders die worden aangelegd voor de handel. Door de stijgende vraag naar nieuw landbouwareaal wordt op verschillende manieren land aangewonnen. Het 19e-eeuwse landschap van ‘de Súdwesthoeke’ staat in het teken van vernieuwing en vooruitgang.

1900 – heden

Bestemming Zuidwest Fryslân

Deze periode kenmerkt zich door grootschalige projecten, zoals de ruilverkavelingen, de aanleg van de snelwegen en de Zuiderzeewerken. Hoewel deze projecten het landschap flink veranderen, houdt het grootste deel van Zuidwest Fryslân het agrarische karakter. Ook de opkomst van de recreatie en de steeds groeiende aandacht voor natuurwaarden zijn bepalend voor het Zuidwest-Friese landschap zoals we dat nu kennen. Bekroning voor die aandacht is het predicaat ‘Nationaal Landschap’ dat Zuidwest Fryslân in 2005 krijgt van het Rijk.

Friese meren bad
kaartje Nationaal Landschap Zuidwest Fryslan 2

Film Nationaal Landschap Zuidwest Fryslân

Meer weten? Bekijk de landschapsbiografie

Het Nationaal Landschap heeft een heuse landschapsbiografie. Een uniek, digitaal document vol historische kaarten, prachtige foto’s, video’s en toegankelijke teksten. Door eindeloos te kunnen klikken, zoomen, lezen en bekijken leer je van alles over het landschap van toen tot nu. Terug in de buitenlucht kijk je anders naar de omgeving; je kunt nu het landschap lezen.

Landschappen in het Nationaal Landschap

Bijzonder van het Nationaal Landschap Zuidwest Fryslân is dat het uit vier heel verschillende typen landschap bestaat. Elk met z’n eigen historische landschapselementen, dorpen en stadjes.

Op landkaart bekijken

"Een aanrader is om het nationaal landschap per boot te verkennen vanaf riviertje de Luts en daarna de meren"

Natuurfotograaf Jan Tijsma

"Ik kom hier elk jaar terug"

Kitesurfer Rintsje
Bezoekerscentrum Mar en Klif

Begin bij het bezoekerscentrum

Begin je ontdekkingsreis door het Nationaal Landschap bij Bezoekerscentrum Mar & Klif. Je loopt er dwars door de fascinerende geschiedenis van het gebied, komt erachter welke dieren er leven en geniet er van de expositie en heemtuin. Kinderen vermaken zich met alle doe-activiteiten.